Dat krijg je als je uit je hoofd gaat schrijven en dan ook nog op de donkerste dag van het jaar. Meteen in de openingszin gaat het al fout: ik haalde in mijn gedachten het begin van de winter (04:19 UTC, 05.19 in de ochtend onze tijd) en zonsondergang (in Utrecht 16:30 uur) door elkaar. Ik schreef dit blog met het idee dat de winter 'op uitbreken' stond. Tijdens mijn wandeling met de hond door de plenzende regen had ik een helder moment en besefte ik mijn vergissing. Ik heb het tijdstip in de openingszin van "p.m." gewijzigd in "a.m." en de tekst op dat punt aangepast.
Natuur en tijd
Vandaag, zondag 22 december 2019, om 04:19 UTC, dat is 05:19 onze tijd, begint de winter. Hoe zat het ook al weer met natuur en tijd? Meestal stel ik dit soort vragen aan mijn zwager Wim, die natuur- en sterrenkunde heeft gestudeerd en dit jaar zijn carrière als natuurkundeleraar heeft afgesloten om wereldreiziger te worden. Hij zit nu samen met mijn zus in Australië, waar de zomer inmiddels is begonnen en ze met een hitterecord alleen maar kunnen dromen van een witte kerst.
In plaats van het aan mijn familie te vragen, kan ik natuurlijk ook een zoektocht beginnen op internet of vanaf mijn oppasadresje in Utrecht waar ik op hond en huis pas, even de straat oversteken naar de Universiteitsbibliotheek, waar het antwoord op al uw vragen te vinden is.
Maar laat ik bij ontstentenis van een natuurkundig familielid eerst eens gaan zoeken in mijn eigen gedachten, wat ik mij zoal denk te herinneren van wat ik ooit geleerd heb over natuur en tijd. Eigenlijk wilde ik een blogje schrijven over de
kanteling van de aarde, maar daarvoor moet ik mij toch eerst echt nog wat meer inlezen, dus zie dit als ruwe aantekeningen. Dat blogje kan ik later altijd nog schrijven, als de aarde tegen die tijd niet is vergaan.
Tijdens onze reis door Amerika in 1980 kwamen mijn vriendin en ik een Fransman tegen die op weg was naar Mexico. Hij geloofde dat de aardpolen binnenkort op enig moment plotsklaps zouden omdraaien. De noordpool zou zuidpool worden en omgekeerd. Alleen in Mexico was een plek waar je veilig zou zijn. Zijn verhaal had ongetwijfeld iets te maken met de mythes van de Azteken. Mijn vriendin en ik reisden een stukje met hem op. Onze eerste ochtend in Mexico werden we gewekt door een stevige aardbeving. Wat er op dat moment met de aardpolen gebeurde, weet ik niet, deze ervaring was al beangstigend genoeg.
Mijn vraag is: wat zou er fysiek met de aarde en met ons gebeuren als de richting van de polen inderdaad plotseling zou omkeren?
Mijn zwager bevindt zich momenteel dichter bij de zuidpool, misschien kan hij ons berichten, maar anders hebben we weer wat te bespreken als hij terugkomt.
Maar deze vraag komt dus bij mij op omdat vandaag de winter begint. Vandaag is de kortste dag van het jaar en het is ook nog eens een sombere dag met zware bewolking en lichte regen. Dan borrelen deze vragen van nature op uit het diepst van mijn gedachten.
Ik meen mij namelijk te herinneren dat de seizoenen komen doordat onze aarde zo'n beetje als een tol in de rondte slingert. De aarde draait natuurlijk om zijn as, maar slingert daarbij ook een beetje heen en weer, net zoals mijn tol over de straat toen ik een jongen was.
De winter begint op het moment dat de zon boven de zuidelijke keerkring (de steenbokskeerkring) staat en, zoals het woord 'keerkring' zegt, weer terugkeert. Daarna worden de dagen op het noordelijk halfrond weer langer. Het moment van de zonnewende is precies op de minuut te berekenen. Het is alleen niet de zon maar de aarde die zich wendt. Tenminste, als het model van de tol klopt. Hier begint mijn twijfel, het zou immers ook zo kunnen zijn dat de stand van de aarde tijdens de draaiing rond de zon een graduele verandering van de lichtinval veroorzaakt, zonder 'ommekeer'. Een lichte, natuurlijke golfbeweging. Maar dat beeld van de tol staat mij bij. Alleen, als de aarde daadwerkelijk 'terugtolt', dan moet dat toch energie kosten en een 'schok' geven. Moeten we dan niet met z'n allen naar Mexico vluchten (of naar een andere zonnige plek, zoals Australië, wat nog niet eens zo'n gek idee is op deze sombere dag).
Hoe zat het verder ook al weer met natuur en tijd? Hier nog even wat aantekeningen (remember, dit is niet het blogje wat ik wilde schrijven, maar uit het hoofd een paar notities, die meestal aan een blogje voorafgaan).
Jaar = draaiing van de aarde om de zon (niet precies 365 x 24 uren, daarom schrikkeljaren ter correctie).
Dag = draaiing van de aarde om zijn eigen as, die bepaalt waar het zonlicht valt, als het dag is, en waar de schaduw, als het nacht is. Dag en nacht. Ongeveer 24 uren, maar niet precies, daarom verschuift onze biologische klok en daarom is ook zo nu en dan een tijdcorrectie nodig. In ongeveer 24 uren bewegen wij ons pak 'm beet 40.000 km oostwaarts om na een etmaal weer (ongeveer) op hetzelfde punt uit te komen. Onze snelheid moet dus ongeveer 40.000/24 = 1666,67 (zeg 1700 km/u) zijn. (Op dit moment zit ik in Utrecht, over een uurtje doe ik je de hartelijke groeten uit Kiev.) Daarnaast vallen wij natuurlijk met z'n allen ook nog eens met een duizelingswekkende vaart door de ruimte. Zolang we ons hoofd maar niet stoten, is er niks aan de hand.
Maand = jaar gedeeld door twaalf, met variaties (28, 29, 30 of 31 dagen) om het passend te maken. Want eigenlijk is een maand natuurlijk op de maan gebaseerd, maar we hebben de klok van de maan losgelaten op de klok van de zon. Een maan-maand van vier weken (zo'n 13 in een dozijn) is gebaseerd op de schijngestalten van de maan (nieuwe maan, eerste kwartier, volle maan, laatste kwartier). Dit is niet de schaduw van de aarde (zoals bij een maanverduistering) maar wordt veroorzaakt door de stand van de maan in de richting van de zon. Toch? Dat plaatje moet ik weer eens wat beter voor ogen krijgen. I stand corrected.
Maar nu moet ik eerst een hond uitlaten (driemaal daags een rondje om de sterrenwacht van Buys Ballot, de oprichter van het KNMI), dus voor nu laat ik het hierbij.
Aanvulling 24 december 2019
Een interessant feitje, dat ik nooit eerder geweten heb en ik deze week voor het eerst zag toen ik het tijdstip van de 'zonnewende' (het begin van de winter) opzocht, is dat de zon ook na de 'zonnewende' nog steeds elke dag een beetje later opkomt. Pas vanaf 3 januari komt de zon weer eerder op.
En al vanaf 19 december gaat de zon later onder. Mijn idee dat de dagen lengen als gordijnen die precies gelijk naar twee kanten geopend worden, klopt dus niet. In termen van 'zonnewende': de ochtendzon 'wendt' pas op 3 januari en de avondzon 'wendt' al op 19 december.
Zonsondergang
Van 7 tot 18 december ging de zon het vroegste onder, namelijk om 16:27 uur (Amsterdam). Op 19 en 20 december is zonsondergang om 16:28 uur, 21 en 22 december (begin van de winter) om 16:29 uur en 23 december om 16:30 uur en zo verder.
Zonsopgang
Op 21 en 22 december (begin van de winter) kwam de zon op om 08:48 en daarna mag de zon telkens nog wat langer uitslapen: van 27 december tot en met 2 januari komt de zon op om 08:50. Pas daarna komt de zon weer vroeger op: op 3 januari om 08:49 en pas op 6 januari is de zonsopgang, om 08:48, gelijk aan 22 december, het begin van de winter.
Zie: https://www.zonsopgangzonsondergang.nl/hoe-laat-donker/
Ich erinnere mich schon das wir beim Schreiben nichts durchstreichen dürften. Wir sollten den Fehler zwischen Klammern setzen, aber es sollte sichtbar bleiben. In der ersten Klasse der Weiterführenden Schule bekam das oft ein Problem, weil die Lehrer sich viel Mühe geben mussten die neue Schüler zu erklären das Klammern hier kein Fehler bedeuten und das vor allem in Mathe die Klammern eine ganz neue Bedeutung bekommen.