Dwangsomregeling voor hele overheid

Als de overheid een besluit over een aanvraag niet binnen de daarvoor wettelijk voorgeschreven termijn neemt, dan kan de aanvrager de overheid in gebreke stellen. Als dat ook niet helpt, dan kan hij een dwangsom opleggen om de overheid tot spoed te bewegen. Voor asielaanvragen is deze dwangsomregeling in juli 2020 tijdelijk opgeschort, omdat de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) enorme achterstanden had.

De regering stelt nu voor om alle vreemdelingenzaken definitief uit te zonderen van de dwangsomregeling. Om toch te verzekeren dat de IND tijdig beslist, worden elke maand cijfers over de voortgang in vreemdelingenzaken gepubliceerd. Bovendien belooft de regering het personeelsbestand van de IND voortaan op peil te houden, ook als het aantal asielaanvragen tijdelijk terugloopt.

De Raad van State constateert dat de dwangsomregeling in 2009 bewust is ingevoerd voor de hele overheid. De regering legt niet uit waarom vreemdelingenzaken zo uitzonderlijk zijn dat zij hiervan moeten worden uitgezonderd. De tijdelijke opschorting van de regeling om de achterstanden sneller weg te werken is nog aanvaardbaar, maar zonder nadere motivering geldt dat niet voor een definitieve afschaffing.

Bovendien betreft het voorstel vrijwel alleen personen die niet de Nederlandse nationaliteit hebben. Het voorstel leidt daarmee, ook al is dat niet beoogd, tot een indirect onderscheid op grond van nationaliteit. De Raad van State adviseert daarom het voorstel te heroverwegen. 

Bron: advies Raad van State 3-2-21, openbaar gemaakt 3-3-21.

Mijn commentaar

"Heroverwegen" betekent gewoon "weg met dit voorstel", geen uitzondering maken voor één overheidsdienst, de IND. Het regering beoogt met dit voorstel natuurlijk geen ongeoorloofd onderscheid (discriminatie). Dat snap ik ook wel. Maar het is voorstel is wel voorgekomen uit een nauwelijks te onderdrukken aandrang om te discrimineren. De ophef ontstond toen bleek dat asielzoekers grote sommen geld inden omdat hun aanvraag niet op tijd werd behandeld. Dat voelt inderdaad niet rechtvaardig: vreemdelingen die hier niet thuishoren maar die voordat ze naar huis terug gestuurd worden in de betaalde opvang nog gauw even een flinke som geld verdienen aan de uitgerekte procedure. Beide - het innen van dwangsommen en het te laat behandelen van een aanvraag - is ongewenst. In plaats van het probleem van de achterstanden op te lossen, koos de politiek ervoor om dan maar een uitzondering te maken in plaats van de IND en de verantwoordelijke staatssecretaris te dwingen hun werk goed te doen.

De dwangsomregeling is in 2009 ingevoerd en ik weet hoe zenuwachtig overheidsdiensten daar van werden. Ik herinner me dat zo goed omdat in dat jaar 2009-2010 mijn doodzieke broer lange tijd bij mij woonde en hij bij zijn gemeente een aanpassing aanvroeg voor de woning waar hij een klein kamertje huurde. Maar het was nog niet duidelijk welke kant zijn gezondheid op zou gaan - hij is later dat jaar overleden - en dus welke aanpassingen nu precies nodig waren. Daarom vroeg de gemeente de aanvraag in te trekken met als expliciet argument de dwangsom te voorkomen. Johan voldeed onmiddellijk aan die wens en ik was dat met hem eens, de situatie was dringend maar ook onduidelijk en je wilt de overheid niet op kosten jagen. Wel ontvlamde later alsnog mijn boosheid toen er een gortdroog briefje kwam waarin stond dat de gemeente niets voor hem kon doen omdat hij zijn aanvraag had ingetrokken. Door de coulance van mijn broer gebeurde er vervolgens niets. Toen hij een half jaar later naar een hospice verhuisde, stootte hij opnieuw op zo'n alles-of-niets-regel. Hij mocht zijn perfect op maat gemaakte rolstoel niet meenemen in de instelling, omdat voorzieningen in een instelling niet door de gemeente betaald worden, maar uit een ander potje. Daardoor was hij de laatste twee maanden van zijn leven nog meer bedlegerig dan voorzien. 

Of dreigen met dwangsommen het beste middel is om ambtenaren aan het werk te krijgen, is de vraag. Vaak zijn kwesties, zoals woningaanpassing of een asielaanvraag, te ingewikkeld om binnen de gestelde wettelijke termijn volledig af te handelen. Aan de andere kant is die dwangsom niet voor niks ingevoerd, het gaat om een evenwicht van rechten en plichten, het moet de positie van de burger sterker maken tegenover een almachtige overheid. En de overheid moet zich aan haar eigen regels houden, anders zwaait er wat. Of dat zwaaien met geld moet zijn, daar kan je over twisten, maar als je het instrument van de dwangsom inzet, dan moet je geen uitzondering maken voor de immigratiedienst en mensen met een kleurtje.