Dodenherdenking

Rond de Meidagen wisselenden mijn oude vriend Andreas (hij is wel vijf maanden ouder dan ik), zoals wel vaker, per e-mail wat persoonlijke gedachten en ervaringen uit. Andreas woonde in 1983 voor zijn promotie-onderzoek een jaar als kamerhuurder bij mijn vriendin en mij in Utrecht. Hij komt uit Hamburg, is opgegroeid in Brussel en woont in München. Hij spreekt uitstekend Nederlands en is vertaler van onder andere Amerikaanse en Nederlandse romans naar het Duits. Vanwege een reactie van hem 'parkeer' ik hieronder enkele fragmenten van wat ik aan hem en eerder aan een vriendin chreef, zodat ik deze gedachten later weer terug kan vinden. Zelfarchivatie. 

Andreas vertelde me dat hij op 5 mei de uitzending van de Dodenherdenking terug had gekeken en dat hij onder de indruk was van de toespraken van Arnon Grunberg en koning Willem-Alexander. 

Mijn reactie. Ja, ik was ook onder de indruk. Ik zette maandagavond om half acht de televisie aan en viel midden in de toespraak van Arnon Grunberg, het begin heb ik gemist. Ik was onder de indruk van de gruwelijke verhalen die hij als voorbeeld nam, maar ook toen hij de antisemitische reacties die hij ontvangt, verbond met wat Marokkanen naar hun hoofd krijgen gesmeten. Na zes jaar loopt nog steeds de rechtszaak tegen een niet nader te noemen kamerlid, die in een verkiezingstoespraak zijn toehoorders toeriep: "Willen jullie meer of minder Marokkanen?" en als het publiek - aangemoedigd door secondanten op het podium - scandeert "Minder, minder, minder!" zegt "Dat gaan we regelen". Eerder deze 4 mei dacht ik nog: hoe heeft het zover kunnen komen in ons land in deze tijd? Hoe intens verdrietig en kwaadwillend. Grunberg: "Het begint met woorden".

Ook de woorden van koning Willem-Alexander vond ik indrukwekkend en zijn toespraak heeft positieve reacties gekregen, zeker de subtiele en persoonlijke zinsnede over zijn overgrootmoeder koningin Wilhelmina. Ook vanuit de Joodse gemeenschap. Hij stond daar op het lege plein, volwassen en authentiek. Er deed zich iets merkwaardigs voor. Op een gegeven moment dacht ik in mijn woonkamer hardop "ja, en mijn overgrootmoeder dan?" en even later sprak hij letterlijk over zijn "overgrootmoeder". Het leek alsof ik een voorspellende gave had, maar de tijd was denk ik gewoon rijp voor zo'n uitspraak. Vanuit nationalistisch perspectief was en is koningin Wilhelmina een standvastige held die haar volk bemoedigde in een moeilijke tijd, maar vanuit de Joodse gemeenschap gezien heeft ze verzaakt door maar enkele keren de jodenvervolging te noemen en er zijn ook mensen die haar vertrek naar Engeland als verraad beschouwen. Door dit te benoemen zonder te veroordelen 'ontzenuwde' hij een gevoelige zenuw. 

Laat ik hier kopiëren wat ik afgelopen maandagmiddag 4 mei aan een vriendin schreef: 

<< Hoewel ik dus (zoals altijd al) heel erg met het verleden bezig ben, ben ik er de laatste jaren meer dan ooit van losgezongen. Het is te ver weg. Ouders. Oorlog. Vier mei was voor mij altijd de heiligste dag van het jaar, nog wel, maar het is afstandelijker. Meer verlegenheid ook. Meer vrije val dan het pad bewandelen. Ik vlag nog wel als ik kan. Op 4 mei gedenk ik de oorlog, 5 mei de bevrijding en 9 mei de vrede. Dan hang ik altijd de Europese vlag uit. Als ik weer eens iemand een 'rondleiding' geef in de Utrechtse binnenstad en door de Keizerstraat loop, waar ik woonde naast de universiteitsbibliotheek (ingang Kloksteeg), dan laat ik wel eens raden wat mijn woning was. Hint: een klein voorwerp aan de dakgoot naast het balkon. Het is de enige woning met een vlaggenstandaard. De mijne. 

De twee minuten stilte zijn voor mij een eeuwigheid van verwarring en reddeloosheid door de heftigheid en zinloosheid van de oorlog. In feite is het een - als kind al door de ernst van het moment ongemerkt ontwikkelde - trance. Dat ontdekte ik dankzij de Damschreeuwer in 2010 (*). Ik volgde de Dodenherdenking op de televisie en herinner me hoe ik verbaasd opkeek toen ik de schreeuw hoorde en ik het begin van het weggolven van het publiek zag, vanuit een totaalshot vanaf het paleis. Ik schrok en vroeg mij af wat er aan de hand was, maar ook hoe ver we in de tijd waren. Naar mijn gevoel was ik urenlang weggeweest. Door die schreeuw ontdekte ik dat voor mij de tijd dan écht stil staat. Dat is frappant, want ik leerde van de twee minuten stilte op school door een boekje met uitleg en tekeningen voor kinderen, waarin een agent op 4 mei voor de tram gaat staan, het verkeer stilzet en gaat salueren, "de tijd stond even stil". Dat maakte grote indruk op mij en dat is voor mij de essentie van 4 mei. >>

Het vlaggen, de stilte. Maar hoe we moeten reageren op het Wilderianisme, Alternativisme, Trumpisme en hoe je het maar noemen wilt (kreten uit het verleden voldoen niet meer), ik heb geen idee! Ook mensen die ons niet aanstaan, zullen we met respect moeten blijven benaderen, want haat - of onbenul - met haat beantwoorden helpt niet en laat de verdwaalde mensen in de kou staan. 

(*) De Damschreeuwer 4-5-2010 zie You Tube.