Waar stemmen we woensdag voor? Ik bedoel niet op welke partijen of kandidaten, maar welk gremium worden wij geacht in het zadel te helpen. Het simpele antwoord is: de provinciale staten en het algemeen bestuur van de waterschappen. Maar bij beide gremia is er ook wel wat op te merken over het systeem. De media wekken de indruk dat het woensdag eerstekamerverkiezingen zijn, al zijn die in werkelijkheid pas op 30 mei - je kunt niet actueel genoeg zijn. En bij de waterschappen is er discussie over de geborgde zetels, zetels die zonder verkiezing worden toegekend aan belangengroepen: bedrijfsleven, boeren, natuur. Door een wetswijziging krijgt het bedrijfsleven deze keer voor het eerst geen geborgde zetels meer toegewezen en er gaan - zoals al heel lang - stemmen op om voor de volgende keer ook de geborgde zetels voor boeren en natuurorganisaties af te schaffen.
Verkiezingen Eerste Kamer
Op de Mavo leerde ik de oude grondwet van voor 1983. De 'nieuwe' grondwet is dit jaar veertig jaar oud en gaat dus al weer een generatie mee. Volgens de oude grondwet werden eerstekamerleden voor zes jaar gekozen en waren er elke drie jaar verkiezingen, steeds voor de helft van de Eerste Kamer. Dat wil zeggen de ene drie jaar waren er 38 zetels te verdelen en bij de volgende verkiezingen 37. Net als nu werden de leden van de Eerste Kamer gekozen door de leden van de Provinciale Staten. De verkiezingen liepen niet parallel met andere verkiezingen. De samenstelling van de Eerste Kamer liep dus achter op de politieke actualiteit en stond daarmee verder buiten het politieke gewoel. Een opzettelijk ingebouwde vertraging, want de Eerste Kamer is een chambre de réflection.
Na veertig jaar mis ik dit oude systeem nog wel. Qua politiek systeem ben ik tamelijk conservatief. De tijden waren toen wel anders: de verschillende bevolkingsgroepen waren redelijk stabiel en konden vrij precies van elkaar worden onderscheiden. De Katholieke Volkspartij (stabiel en groot doordat het hele Zuiden er op stemde, aangevuld met verspreide roomse stemmen uit het noorden) stond steevast in het midden, gesteund door de degelijk conservatieve 'hervormde' Christelijk Historische Unie en de meer activistische progressief-conservatieve 'gereformeerde' Anti-Revolutionaire Partij, met ter linker zijde daarvan de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid en aan de rechter zijde de toen nog niet zo grote liberale Volkspartij voor Vrijheid en Democratie. De kiezers hoefden dus niet veel meer te doen dan het midden een klein duwtje naar links of naar rechts te geven. Nu zijn er geen heldere stabiele stromingen meer, is er sprake van dagkoersen en kan je met de kiezers alle kanten op.
Zoals gezegd ben ik qua politieke systeem tamelijk conservatief. Ik heb altijd een grote hekel gehad aan zwevende kiezers. Ik hou van trouwe kiezers die weten wat ze willen, staan voor hun visie en niet met alle winden meewaaien. Maar zelf ben ik zolang ik stemmen mag, altijd zo'n zwevende kiezer geweest. Toen ik nog alleen door de electorale ruimte zweefde, kon ik mij vasthouden aan de anderen die het wél wisten, maar dat gaat niet meer op.
Nu de hele Eerste Kamer in één keer gekozen wordt en al enkele maanden nadat de statenleden als 'kiezers' verkozen zijn, leeft bij veel mensen de indruk dat we woensdag ook de Eerste Kamer kiezen. Maar als de wetgever dat had gewild, dan had hij dat wel gezegd en zou de Eerste Kamer rechtstreeks worden gekozen. Er is een reden dat het indirecte verkiezingen zijn: een ingebouwde vertraging ten opzichte van de waan van de dag én meer gewicht aan de regio en provinciale belangen. De statenleden stemmen vrij en zonder last en naar hun eigen geweten. Dat is het idee. Werkt dat? Nee, want de media zien natuurlijk ook wel dat hier de macht van de burger rechtstreeks - zij het met elf weken vertraging - wordt overgeheveld naar de machtsverdeling in Eerste Kamer en dat de zittende regering daar niet omheen kan. De regering heeft een vruchtbare samenwerking met beide kamers van de Staten-Generaal nodig. Met de provinciale verkiezingen kunnen we dus landelijke plannen wegstemmen. We zien zelfs in de provinciale verkiezingsprogramma's dat het CDA en de VVD (en in mindere mate ook ChristenUnie en D66, in deze volgorde) beloven zich tegen het eigen beleid te keren.
Als het de bedoeling is dat de Eerste Kamer direct de politieke volkswil vertegenwoordigt, dan zou dat tot uitdrukking moeten komen in rechtstreekse verkiezingen. Maar waarom dan nog twee aparte kamers kiezen? Dit leidt dus weer tot de vraag of de Eerste Kamer niet beter kan worden afgeschaft. Het doel van de Eerste Kamer is 'reflectie', dus er nog eens rustig naar kijken, in het bijzonder letten op uitvoerbaarheid en consequenties. Natuurlijk vanuit een politieke visie, ook in de Eerste Kamer gaat het om politiek en ook de Eerste Kamer kan de regering naar huis sturen, maar dit op enige afstand van het verhitte alledaagse politieke debat, dat in de Tweede Kamer z'n weg moet vinden. Een ander doel is - of kan zijn - het versterken van de invloed van de regio's. In de Duitse grondwet is dat heel duidelijk en bewust vormgegeven: om een machtssamenballing in de hoofdstad en bij de uitvoerende macht te voorkomen - waar de Duitsers erg slechte ervaringen mee hebben - is bewust gekozen voor een federale structuur van machtsdeling, verspreid over het land. De Länder, zeg maar onze provincies, hebben een directe vertegenwoordiging in de Bondsraad, zeg maar onze Eerste Kamer, en bij de verkiezingen voor de Bondsdag, zeg maar onze Tweede Kamer, heeft elke kiezer twee stemmen: één voor een partijkandidaat en één voor een district. Hierdoor wordt de macht gespreid. Het Verenigd Koninkrijk hebben dit vastgelegd in een ander systeem, waarin leden van het Lagerhuis een directe binding hebben met hun district of 'constituency'. Nadeel: the winner takes all, wie niet op de winnende partij in het district heeft gestemd, voelt zich niet of minder vertegenwoordigd. Daarnaast heeft het Britse Hogerhuis, zeg maar de Eerste Kamer, een heel andere functie: die vertegenwoordigt de adel, de notabelen (waaronder de kerk) en grootgrondbezitters. Het geeft de 'grondgebonden' macht een stem.
Wat wijsheid is, weet ik niet. Het zou wel goed zijn als er helderheid over zou zijn. Is de volkswil doorslaggevend: dan rechtstreekse verkiezingen. Gaat het om reflectie, dan de noodzakelijke afstand en vertraging inbouwen. Gaat het om meer invloed van de regio, dan deze loskoppelen van de indruk van directe verkiezingen (want dan ontstaat een Haagse machtscirkel) en misschien zorgen voor een meer blijvende verbinding met de provincie. Onlangs las ik een voorstel om de Eerste Kamer niet door statenleden maar door gemeenteraadsleden te laten kiezen. Dat zie ik nog niet helemaal voor me, maar het zou wel de invloed van regio, de lokale politiek, kunnen versterken.
Verkiezingen waterschap
Vergelijkbare systeemvragen spelen er bij de waterschapsverkiezingen. In het verleden stonden deze verkiezingen los van politieke partijen. Het ging meer om belangengroepen en persoonlijke profielen. Op een gegeven moment is ingesteld dat politieke partijen kandidaten konden stellen voor het waterschap. Niet alleen politieke partijen overigens. In mijn regio werd onlangs de inschrijving van een ondernemersgroep 'Ondernemend Water' geweigerd, maar dit besluit werd door de rechter ongedaan gemaakt (*). De groep mag meedoen aan de verkiezingen. En ik zeg het maar weer eens: qua politiek systeem ben ik tamelijk conservatief. Ja, in het waterschap gaat het om politieke keuzes. Dat is goed. Maar als het waterschap onderdeel wordt van de algemene dagelijkse politiek, waarom de taken en het bijbehorende bestuur en ambtelijk apparaat dan niet overgeheveld naar de provincie? Hebben we geen bestuurslagen genoeg? Het nadeel van partijpolitiek in het waterschap is, dat ook deze verkiezingen (zoals alle lokale verkiezingen) 'gestolen' kunnen worden door de landelijke politiek. Als mensen Rutte een goede leider vinden, dan krijgt de VVD meer zetels in de algemene besturen van de waterschappen, reken je Rutte de toeslagenaffaire sterk aan, dan verliest de VVD. Met water heeft dat weinig te maken.
De algemene vraagstukken en belangentegenstellingen in het waterschap zijn redelijk duidelijk: landbouw of natuur, hoge grondwaterstand of lage waterstand, water afvoeren of vasthouden, hoge kosten en investeringen of zuinigheid en efficiëntie, rekening houden met inkomensongelijkheid of iedereen betaalt hetzelfde.
In 'mijn' waterschap (op vijf minuten lopen van mijn huis, een bestuur dichterbij dan dit ken ik niet) is Water Natuurlijk de grootste. Hoe dat komt? Het is de samenwerking van GroenLinks en D66; die zijn in de stad Utrecht het grootste en in de stad wonen nou eenmaal meer kiezers dan op het platteland. GroenLinks, D66 en Water Natuurlijk zijn altijd pleitbezorgers geweest van het afschaffen van de geborgde zetels. Hun redenering kan ik volgen: het is oneerlijk om bij de verkiezingen aan een paar groepen alvast wat zetels toe te stoppen buiten de verkiezingen om en de in het geding zijnde belangen kunnen politiek vertegenwoordigd worden door de verschillende politieke partijen. Toch aarzel ik en het is één van de redenen dat ik niet op Water Natuurlijk stem, al voel ik me met de achterliggende partijen wel verwant. Ik zie wel degelijk een verschil tussen het belang van mij als bewoner van een rijtjeshuis (met als meest zichtbare belang niet de hoogte van het waterpeil maar lage waterbelastingen) en het belang van eigenaren van land en water, dus de feitelijke uitvoerders van het waterbeleid. Zij moeten de sloot, het afvoeren of vasthouden van water, de begroeiing, de kwaliteit van de natuur of de opbrengst van de grond beheren. Zij krijgen te maken met de door het waterschap besloten opgelegde verplichtingen voor het beheer en met de controles daarvan, zoals de schouw of zij zich daar wel netjes aan houden. Voor mij voelt het heel natuurlijk dat dit belang (van zowel landbouw als natuur) specifiek en doelgericht geborgd wordt. Of dat door een gemengd stelsel van verkozen en geborgde zetels moet, weet ik niet. Maar ik wil het kind nog niet met het waterschap weggooien.
-----
(*) RTV Utrecht 14-01-2023: Mogen ondernemers meedoen met waterschapsverkiezingen? Volgens de rechter wel
Binnenlands Bestuur 10-03-2023: Waterschappen bevinden zich op een keerpunt
Zie ook:
- Provincie Utrecht: verkiezingen
- Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden: verkiezingen
Geen opmerkingen:
Een reactie posten